Age of Enlightenment
ยุคภูมิธรรม

นักคิดชาวอังกฤษ โธมัส ฮอบส์ (Thomas Hobbes ค.ศ. 1588-1679) ผู้เขียนหนังสือชื่อ ลิเวียธาน (Leviathan) อันเป็นชื่อของสัตว์ทะเลขนาดยักษ์ในพระคัมภีร์ไบเบิล เขามองว่าสังคมมนุษย์เสมือนอยู่ในสภาวะสงคราม เพราะโดยธรรมชาติแล้วมนุษย์ชอบแข่งขัน ไม่ไว้ใจผู้อื่น และแสวงหาเกียรติภูมิ ทำให้มนุษย์ต้องแสวงหาความปลอดภัยด้วยการทำสัญญาประชาคม (social contract) เพื่อยกอำนาจการปกครองแบบเบ็ดเสร็จเด็ดขาดให้แก่องค์อธิปัตย์ (sovereign) ผู้ทำหน้าที่บดขยี้ความทระนงของมนุษย์ ฮอบส์จึงสนับสนุนกษัตริย์ราชวงศ์สจ๊วตที่พยายามเป็นอิสระจากรัฐสภา แม้เขาจะไม่เห็นด้วยการอ้างลัทธิเทวสิทธิ์ก็ตาม

นอกจากนักคิดทางการเมืองแล้ว อังกฤษยังมีนักคิดทางเศรษฐกิจคนสำคัญคือ อดัม สมิธ (Adam Smith ค.ศ. 1723-1790) ผู้เขียนหนังสือ ความมั่งคั่งแห่งชาติ (The Wealth of Nations) สมิธเชื่อว่ามนุษย์แต่ละคนมีความรักตัวเองและแลกเปลี่ยนสิ่งต่างๆ เพื่อผลประโยชน์ที่ดีที่สุดของตัวเอง การปล่อยให้แต่ละคนดำเนินกิจกรรมทางเศรษฐกิจอย่างเป็นอิสระ (laissez-faire) จะก่อให้เกิดการแบ่งงานกันทา (division of labor) ตามความถนัดซึ่งนำไปสู่ผลิตภาพ (productivity) หรือการใช้ทรัพยากรเท่าเดิมแต่ผลิตสินค้าได้มากขึ้น ทั้งหมดนี้ช่วยเพิ่มประสิทธิภาพทางการผลิตและจำนวนผลผลิตของประเทศ สมิธโจมตีการใช้นโยบายแบบลัทธิพาณิชย์นิยมของรัฐในยุโรปว่าเป็นการแทรกแซงระบบเศรษฐกิจและขัดขวางธรรมชาติในการแลกเปลี่ยนผลประโยชน์ของมนุษย์ เขามองว่ารัฐควรมีบทบาทจำกัดเพียง 3 เรื่องคือ การป้องกันประเทศ การให้ความยุติธรรมแก่คนในสังคม และการให้บริการในเรื่องที่เป็นรากฐานของระบบเศรษฐกิจ เช่น ระบบเงินตรา ระบบการขนส่ง ระบบการศึกษา เป็นต้น

แนวคิดของเขาประกอบกับข้อเรียกร้องของเอกชนทำให้เมื่อถึงต้นคริสต์ศตวรรษที่ 19 รัฐบาลอังกฤษได้หันมาใช้ระบบ การค้าเสรี (free trade) และยกเลิกใบอนุญาตที่ให้บริษัทบริติชอีสอินเดียผูกขาดการค้ากับโลกตะวันออก ข้อที่น่าสังเกตก็คือ แม้แนวคิดภูมิธรรมจะยังคงอยู่ในอังกฤษช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 18 แต่ความคึกคักกลับย้ายไปที่ฝรั่งเศส ทั้งนี้เพราะอังกฤษผ่านการปฏิวัติทางการเมืองจนกลายเป็นระบอบกษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญแล้ว แรงกดดันเพื่อหาทางออกให้กับสังคมจึงน้อยกว่าฝรั่งเศสที่ยังเป็นรัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์

นักคิดภูมิธรรม (philosophes ในภาษาฝรั่งเศส) ที่ควรกล่าวถึงคนแรกคือ มงเตสกิเออ (Montesquieu ค.ศ. 1689-1755) ผู้เกิดในตระกูลขุนนาง เขาเคยใช้ชีวิตในอังกฤษและศึกษาความคิดของ จอห์น ล็อก ผลงานของเขาเรื่อง จิตวิญญาณแห่งกฎหมาย (The Spirit of the Laws) เมื่อ ค.ศ. 1748 มีใจความสำคัญคือ กฎหมายคือเหตุผลของมนุษย์ที่ใช้ในการปกครอง และต้องปรับให้เข้ากับสภาพของแต่ละสังคม ส่วนการปกครองนั้นจำแนกได้เป็น 3 ระบอบ ได้แก่ (1) ระบอบสาธารณรัฐซึ่งอยู่ได้โดยคุณธรรมของประชาชน (2) ระบอบกษัตริย์ซึ่งอยู่ได้เพราะประชาชนเห็นแก่ประโยชน์ส่วนรวมเพื่อแลกกับเกียรติภูมิและ (3) ระบอบทรราชซึ่งอยู่ได้เพราะความกลัว มงเตสกิเออชื่นชมระบอบกษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญของอังกฤษเป็นพิเศษด้วยเห็นว่ามีการตรวจสอบถ่วงดุลระหว่างฝ่ายนิติบัญญัติกับฝ่ายบริหาร

เขายังเสนอด้วยว่าระบอบการปกครองที่ดีจะต้องแยกอำนาจนิติบัญญัติ บริหาร และตุลาการออกจากกันอย่างชัดเจน ซึ่งแนวคิดนี้มีอิทธิพลต่อการกำหนดรูปแบบการปกครองของสหรัฐอเมริกาและฝรั่งเศสในเวลาต่อมา

ในช่วงเวลาร่วมสมัยกับวอลแตร์ นักคิดภูมิธรรมชาวฝรั่งเศสอีกคนหนึ่งนามว่า ฌอง ฌาคส์ รุสโซ (Jean-Jacques Rousseau ค.ศ. 1712-1778) ได้เขียนหนังสือ สัญญาประชาคม (The Social Contract) โดยขึ้นต้นประโยคแรกว่า “มนุษย์เกิดมาเป็นอิสระ แต่ทุกแห่งหนเขาตกอยู่ใต้พันธนาการ” ซึ่งเขาต้องการสื่อความว่า รัฐเกิดขึ้นจากข้อตกลงระหว่างผู้ปกครองกับชนชั้นที่ร่ำรวยเพื่อปกป้องทรัพย์สินของพวกเขา และมักใช้กฎหมายเป็นเครื่องมือในการจองจำมนุษย์ ทั้งๆ ที่มนุษย์เกิดมาเป็นอิสระและมีสิทธิที่จะทำตามความพึงพอใจของตน ทางออกก็คือการทำข้อตกลงใหม่ที่กำหนดให้เจตนารมณ์ทั่วไป (general will) ของประชาชนกลายเป็นอำนาจสูงสุด และสิทธิในการปกครองของรัฐบาลนั้นมาจากประชาชนและดำรงอยู่ตราบเท่าที่ประชาชนพอใจ แนวคิดของรุสโซมีอิทธิพลอย่างมากต่อการปฏิวัติฝรั่งเศสใน ค.ศ. 1789 เพราะนอกจากจะวางแนวทางการปกครองที่พึงปรารถนาแล้ว ยังช่วยเร่งเร้าความจงเกลียดจงชังของบรรดาผู้ด้อยสิทธิ์และยากจนที่มีต่อชนชั้นปกครองและผู้มีทรัพย์สินอีกด้วย

ปรัสเซีย อยู่ใต้การปกครองของราชวงศ์โฮเฮนซอลเลิร์น (Hohenzollern) ซึ่งต้นตระกูลมาจากเจ้าผู้ครองแคว้นแห่งหนึ่งในจักรวรรดิโรมันอันศักดิ์สิทธิ์ และได้สิทธิเข้าปกครองรัฐบรันเดนบูร์ก (Brandenburg) และรัฐปรัสเซียในคริสต์ศตวรรษที่ 15 และ 17 ตามลำดับ รวมทั้งยังได้เป็น 1 ใน 7 ของคณะผู้เลือกตั้งจักรพรรดิแห่งจักรวรรดิโรมันอันศักดิ์สิทธิ์อีกด้วย โอกาสในการรวมศูนย์อำนาจมาถึงเมื่อเกิดสงครามสามสิบปีในช่วง ค.ศ. 1618-1648 สงครามนี้ทำให้บรรดาขุนนางซึ่งเป็นเจ้าที่ดิน หรือเรียกว่ายุงเกอร์ (Junkers) สูญเสียแรงงานในสังกัดไปมาก ส่วนแรงงานที่รอดชีวิตก็มีอำนาจต่อรองมากขึ้นและไม่ยอมรับใช้ยุงเกอร์ตามประเพณีอีกต่อไป ยุงเกอร์จึงไม่มีทางเลือกอื่นนอกจากยอมรับการรวมศูนย์อำนาจด้านแรงงาน (การเกณฑ์ทหาร) และการจัดเก็บภาษีของส่วนกลาง อำนาจการปกครองของปรัสเซียจึงเข้มแข็งขึ้น กษัตริย์ที่ได้รับการยกย่องว่าทรงภูมิธรรมคือ พระเจ้าเฟรเดอริกที่ 2 (Frederick II) หรือเฟรเดอริกมหาราช ซึ่งครองราชย์ในช่วง ค.ศ. 1740-1786 และเป็นผู้เชิญวอลแตร์มาเป็นแขกยังราชสำนักปรัสเซียในช่วง ค.ศ. 1750-1753 พระองค์ฟื้นฟูประเทศหลังสงครามสามสิบปี ปรับปรุงระบบเงินตราและธนาคารเพื่อส่งเสริมอุตสาหกรรมและการค้าใช้หลักขันติธรรมทางศาสนา และการจัดทา ประมวลกฎหมายที่บังคับใช้กับทุกชนชั้นอย่างเท่าเทียมกัน

รัสเซีย ตั้งแต่ ค.ศ. 1613 อยู่ภายใต้อำนาจของราชวงศ์โรมานอฟ (Romanov) โดยตำแหน่งผู้ปกครองเรียกว่าซาร์ (Tsar) ซึ่งมาจากซีซาร์ (Caesar) อันเป็นคำเรียกจักรพรรดิโรมัน หรือเท่ากับผู้ปกครองรัสเซียมองตนเองเป็นผู้สืบทอดอารยธรรมอันยิ่งใหญ่ต่อจากจักรวรรดิโรมันและจักรวรรดิไบแซนไทน์ และผู้ที่มีบทบาทสำคัญในการวางรากฐานความยิ่งใหญ่ให้กับรัสเซียก็คือ ซาร์ปีเตอร์ที่ 1 (Peter I) หรือปีเตอร์มหาราช ซึ่งครองราชย์ในช่วง ค.ศ. 1682-1725 พระองค์รวมศูนย์อำนาจด้วยการแบ่งรัสเซียออกเป็น 8 เขตและส่งข้าราชการจากส่วนกลางเข้าไปปกครอง มีการลดอำนาจขุนนางท้องถิ่นโดยบังคับให้พวกเขามอบที่ดินเป็นมรดกแก่ลูกชายคนโตเท่านั้น ส่วนลูกคนอื่นๆ จะต้องเข้ารับราชการนอกจากนี้ยังทำสงครามกับสวีเดนเพื่อหาทางออกทะเลบอลติกจนได้ชัยชนะและนำไปสู่การสร้างเมืองหลวงใหม่จนแล้วเสร็จใน ค.ศ. 1712 นั่นคือกรุงเซนต์ปีเตอร์สเบิร์ก (Saint Petersburg) ซึ่งกลายเป็นศูนย์กลางความเจริญตามแบบตะวันตก หลานสะใภ้ของพระองค์คือ ซารีนาแคเทอรีนที่ 2(Catherine II) หรือแคเทอรีนมหาราชินีนาถ ซึ่งครองราชย์ในช่วง ค.ศ. 1762-1796 ได้รับการยกย่องว่าทรงภูมิธรรม พระองค์เชิญดิเดอโรมายังราชสำนักรัสเซียในช่วง ค.ศ. 1773-1774 และเห็นด้วยกับคำแนะนาของเขาเกี่ยวกับการปรับปรุงการศึกษา ทำให้ใน ค.ศ. 1786 เกิดข้อกำหนดให้ตั้งโรงเรียนระดับประถมศึกษาในทุกเมืองเพื่อให้เด็กจากทุกชนชั้นได้เข้าเรียน แม้วา่ ในทางปฏิบัติ ชนชั้นสูงจะจ้างครูมาสอนบุตรหลานของตนเพื่อหลีกเลี่ยงการสมาคมกับบุตรหลานของชนชั้นล่างก็ตาม